Các bài ti¿u lu¿n v¿ Ph¿t giáo c¿a Tr¿n Tr¿ng Kim (ePub)

Nho giáo, Ðạo giáo và Phật giáo là ba cái nguồn gốc van hóa của dân tộc Việt nam ta từ xưa. Nho giáo dạy ta biết cách xử kỷ tiếp vật, khiến ta biết dường an ở cho phải dạo làm người. Ðạo giáo lấy dạo làm chủ tể cả vũ trụ và dạy ta nên lấy thanh tĩnh vô vi nơi yên lặng. Phật giáo dạy ta biết cuộc dời là khổ não, dưa ta di vào con dường giải thoát, ra ngoài cuộc ảo hóa diên dảo mà vào chỗ Niết-bàn yên vui.
Ba học thuyết ấy thành ra ba tôn giáo, người ta thường gọi là Tam giáo, dều có ảnh hưởng rất sâu về dường tin tưởng và sự hành vi trong cuộc sinh hoạt của ta ngày xưa. Ðến nay cuộc dời thay dổi, người ta theo khuynh hướng vật chất, coi rẻ những diều dạo lý nhân nghĩa. Ðó cũng là sự dời dổi biến hóa trong cuộc dời.
Ðời là biến hóa không có gì là thường dịnh. Mỗi một cuộc biến hóa lại giống một mắt xích trong cái dây xích, rồi cái nọ tiếp giáp cái kia, thành cái dây dài không biết dâu là cùng tận. Sự biến hóa tuần hoàn ấy, kể thực ra không có gì là chuẩn dích nhất dịnh, chẳng qua là nó theo thời mà luân chuyển. Cái trước ta cho là tốt, thì bây giờ ta cho là xấu; cái bây giờ ta cho là hay, sau này người ta lại cho là dở. Dở dở, hay hay vô thường vô dịnh, thành ra như cái trò quỉ thuật làm cho người ta mê hoặc.
Các bậc thánh hiền dời trước, biết rõ những diều ấy, muốn tìm ra một con dường mà di trong dám tối tam mờ mịt, nên mới lập ra học thuyết nọ, tôn giáo kia dể dưa người ta di cho khỏi mắc phải chông gai nguy hiểm. Nho giáo, Ðạo giáo và Phật giáo dều có một quan niệm như thế cả. Song mỗi một học thuyết có một tôn chỉ và một phương pháp riêng dể học dạo tu thân, cho nên cách luận lý, cách lập giáo và sự hành dạo có nhiều chỗ khác nhau.
Bàn về can nguyên của vũ trụ, thì học thuyết nào trong tam giáo cũng lấy cái lý tuyệt dối làm can bản, cho vạn vật sinh hóa dều gốc ở cái một. Gọi cái một là thái cực, là dạo, là chân như hay là thái hư, danh hiệu tuy khác, nhưng vẫn là một lý. Chia ra thì thành tram dường nghìn lối, mà thu lại chỉ có một. Ðó là cái ý của Khổng Tử nói ở thiên Hệ từ trong Kinh Dịch rằng: "Thiên hạ dồng quy nhi thù dồ, nhất trí nhi bách lự."
Cái một ấy mới thật là cái có tuyệt dối thường dịnh tự tại. Còn vạn vật là sự biến hóa của cái một ấy, thì chỉ là những cái có tỷ lệ tương dối, tức là những ảo tưởng vô thường mà thôi.